म्हजें घर

मरियम्मा आतां गिरायका फाटल्यान मेळपी पन्नास रुपया किरवंटेक बांदून दवरताली. स्वताचें, हक्काचें घर. ते मुखार बाकिच्यो सगळ्यो इत्सा तूच्छ. फोल्गां सोडूच, पोटाक चिमटो काडून पयशे सांठोवंक लागली.

---

भायर पावसाचेर सांवार आयिल्लो. मरियम्मा आपल्या घरांत बसून हसिनाची वाट पळयताली. घर कसलें, खोंप ती. भितर एक लाकडाची खाट जावन, रांदपाखातीर इल्लीशी सुवात उरताली. पूण मरियम्माक ही खोंपूय सामकी प्रिय. तिचें, स्वताच्या घराचें सपन हे खोंपीन पुराय केल्लें.

मरियम्मा उठून घराच्या दारार उबी रावली. आतां हसिना येतलें गिरायकाक घेवन आनी मागीर आपली पोटली दाराभायर. थंयच ताणें मेणकापड ओडून आडोस केल्लो. आनी भितर बसपाखातीर एक लाकडाचें स्टूल. हेरशीं थंय तीन- चार वरां बसप म्हळ्यार त्रास नासले. पूण पावसाच्या दिसांनी मात नाका जातालें. मेणकापड लायिल्लें आसलें तरी ताचेवयल्यान गळपी पावळेखातीर आनी मेणकापडा पोंदसून मारपी वावझडी खातीर भितर शेळाव मारतालो. पूण गरजेक मरियम्मा थंय स्टूलाचेर पोटली करून कुडकुडन बसताली.

कितें करतली? पोट  तर भरपाक जाय. आनी आपूण जावन पोट भरपाक तिची कूड साप्प ज्यार जाल्ली. जुवानपणांत दुसरें कसलें काम करूंक पावली ना तें जाण्टेपणांत कितें करतली? इतलो तेंप कूड विकून पोट भरताली. तीच कूड आतां दुसर्‍याच्या खुस्तार पोट भरता. हसिनाच्या रुपान तिका ह्या जाण्टेपणांत देवूच पाविल्लो.

पयलींच मरियम्माक सारकें दिसनासलें. आनी तातूंत पावसाचो भार. तरीय एके सत्रेंत कोण तरी येता हे तिचे कुड्डे नदरेक झळकलें. तें हसिनाच आसतलें. आतां त्या मेणकापडाच्या आडसाक बसपाचें चिंतूनच तिका कुलकुलो आयिल्लेवरी जालें. पूण हसिना तर कितें करतलें? त्या येद्याशा जाग्यांत तिचेमुखार तें गिरायकाक कशें घेतलें? बाबड्यान उपाय नासून आपल्या लेजाद घोवाखातीर आनी चार कच्च्या-बच्च्यांखातीर हो मार्ग आपणायिल्लो. तशें सकाळचो चार घरांचो वावर करतालें तें. पूण घोवाच्या वखद- पाण्याकूच सगळो दुडू सोंपतालो. जायना, ते निमतान मरियम्माक तरी चार पयशे मेळटाले. तितलीच पोटापाण्याची वेवस्था.

‘क्या बरसात गे बुढी मॉं’ म्हणत हसिनान सत्री पालयली आनी त्या गिरायकाक घेवन तें भितर गेलें. तशी मरियम्मा मेणकापडाच्या आडोसाक बसली. घराचें दार बंद जालें. भितर जातल्या खूसफूस- धुसफूस आवाजाची तिका आतां संवंयूच जाल्ली. न्हय, हो आवाज तरणे पिरायेसावन तिचे जिणेचो भागूच जाल्लो. पयलीं ती ‘ते’ सुवातेर आसताली, आतां हसिना.

हसिना तशें वायट न्हय. पूण पयशे दितना काटूकपण करता. ‘गिरायक अच्छा नै था गे बुढी मॉं’ म्हणत थोडेच दुडू हातार तेकोवन कडसरता. पूण जावं आदार तरी जाता. आपलें पोटचें पोर आसल्यार तरी आपल्याक पळोवपाचें काय देव जाणा.

रात बरीच वयार आयिल्ली. हसिनाची पांच गिरायकां जाल्लीं. तें चार- पांचांवयर चड जाणांक घेनाशिल्लें. ‘बादू सबां उठके काम नै होता’ म्हणत धांवतालें. आपणे मात अख्खी रात सुशेग घेतलो ना. जुवानी आसासर जोडून आपलें स्वताचें घर बांदचें होच हावेस, स्वताचें, हक्काचें घर.

‘रामलिंग अनाथालय’, कळूंक लागिल्ल्याक हेंच आपलें घर दिसतालें मरियम्माक. ताचेवरी कितलींशींच जाणां हांगा आसलीं. वर्सा कणकणी जावपी कितल्याश्याच कार्यावळींनी तांच्या अनाथपणाचो उदो-उदो जातालो. खाणां, कपडे, पुस्तकां वाट्टाले. पूण सोयरे गेले काय सगळें सामान खंयचे खंय नाच्च जातालें. सोयर्‍यां मुखार शिक्षण- शिक्षण म्हणपी वेवस्थापिका मात मागीर आपूणच शिक्षेची मास्तरीण जाताली. उठ्ठां- बसतां एखादे चुकीखातीर खर ख्यास्त दिताली. जीव सामको उबगून गेल्लो मरियम्माचो हांगा.

खूब फावट मरियम्मान थंयसल्ल्यान कांय व्हडल्या चलयांक व्हरपाक रातची एक टेम्पो येतना पळयिल्ली. बऽऽरे रातचीं तीं परतीं येतालीं. तिका तीं खंय वतात तें जाणून घेवपाची उमळशीक लागिल्ली. पूण ताच्या इश्टीणींकूय तें खबर नासलें. पूण ज्या दिसा तें बायल जालें त्याच दिसा राजम्मान ताच्या कानांत फुसफुसत ताचे उमळशिकेचो बोमाडो फोडलो. ‘आतां तुजी पाळी’ ताणें म्हळें. ‘कसली?’ कांयच समजूंक नासून विचारिल्लें मरियम्मान. ‘कळटलें, कळटलें, धीर धर’ म्हणत हांसत तें थंयसावन गेलें.

थोड्याच दिसांनी रातचें आपल्या हातांतले बडयेचो धाक दाखयत, वेवस्थापिकेन तांचेसयत आनीक दोन वयार आयिल्ल्या चलयांक त्या टेम्पोंतल्यान धाडलीं. बायलपण येता तेन्ना जावपी ओटी- पोटांतली दूक कांयच न्हय, पूण ही दादल्यांक आंगार घेवपाची दूक सोंसपाभायरी दिसली मरियम्माक. येतना बाकिच्यो चलयो किटकिट्‌टाल्यो. आनी मरियम्मा त्या नव्या चलयांसयत दोळे धांपून दूक सोंसताली. मागीर हेरांवरीच तिकाय तें संवकळीचें जालें.डायरेक्ट पयशे वेवस्थापिका घेताली. पूण गिरायकाकडल्यान पांच- पन्नास सुट्टाले. बाकिच्यो चलयो हे पयशे फोल्गाकूच मोडटल्यो. पूण मरियम्मा मात ते  पयशे लिपोवन, सांबाळून दवरताली. ते पयशे जमोवन तिका एक घर घेवपाचें आसलें. तिचें स्वताचें, हक्काचें घर, थंय मारकुटी वेवस्थापिका आसची नासली. बडयेच्या धाकार कोणूच रातचो भायर धाडून कुडीच्यो भोयो करपाक लावचो नासलो. ह्या ना जाल्यार त्या कारणाक लागून तिच्या अनाथपणाचो उदोउदो जावचो नासलो.

पूण अनाथांची सपनांय अनाथ, आलाशिरो नाशिल्लीं. एके राती तीं ज्या हॉटेलांत  गिरायकां सांगाताक आशिल्ली, थंय धाड पडली. पुलिसांनी तांका जिपींत घालून व्हेलें. पेपरवाल्यांक खबरींची खावड घाली आनी रातचें बंदखणीत हांचें कडल्यान खणीभर सूख भोगलें.

मागीर दुसरो नरकवास, सुधारघराच्या नांवाखाल असुधारक कामां तांचे कडसून करून घेतालीं थंय. अनाथांक कोणूच वाली नासता हेंच खरें. कोणेय येवचें, हॅचफॅच करून कशेंय वागचें. कशेंय मस्तुवचें आनी जाय तेन्ना भायरूय शेवटूचें. ’पळून गेली म्हणून दिसाळ्यांनी बातमी दिली काय जालें. मागीर पर्थून पुलिसांची तीच सोदपाचीं नाटकां, तीच बंदखण, तेच भोगणार. विटिल्ली  सामकी मरियम्मा हे जिणेक. म्हणून तर एके रातीं मेळिल्ल्या त्या अनवळखी तरणाट्या बराबर पळून आयिल्ली ती गोंयांत. तो तरणाटो कोण, खंयचो तिका कांयच खबर नाशिल्लें. ते राती तिजे शेजेक आयिल्लो तो.  उलयता उलयता ताणे आपूण गोंयांत कामाक आसता आनी गोंय कशें नंदनवन हाचें सुरबूस वर्णन केलें. थंय काम करून, पयशे जोडून, चार पयशे गांठीक दवरूं येता आनी घर बांदून संवसार करूं येता. आपूणय एका बार्रान काम करून कसो ओर्रान दीस काडटा हें तो सांगतना , ल्हान भुरग्यान काणी आयकुची तशें आयकत राविल्ली मरियम्मा. गोंयांत गेल्यार आपणाकूय आपलें स्वताचें घर बांदूंक मेळटलें. मरियम्माच्या सपनाक परती उभारी आयली आनी फाटलो फुडलो विचार करिनासतना ती त्या तरणाट्या सांगाताक गोंयां आयिल्ली.

हणमंत त्या तरणाट्याचें नांव. वास्को शाराच्या बायणा दयादेगेवयल्या एका बार्रान काम करतालो. तेच झोपडपट्टींतल्या चलवादीबायगेर मरियम्माक आलाशिरो मेळ्ळो. पूण चलवादीबाय मोटी भितरले गांठीची आनी काटूक.  गोड गोड उलोवन चलयांक चड गिरायकांक घेवपाक लायताली. चड पयशे दिवपाचें हांयस दिताली. पूण दितना हातार पन्नास रुपयावयर दिनासली. कोणेय विचारल्यार सांगताली, ‘तुमी म्हज्यो धुवो कश्यो. तुमच्या फुडाराखातीर हांवें ते पयशे बँकेंत दवरल्यात. फाटीं- फुडें तुमकां गरज पडुं येता. सगळो तेंप कितें तुमी हेंच करतली?

पूण सामकी फटींग, ते रातीं फातिमाबीचेर एका गिरायकान आगळीक केली. सामकी असैमीक. ज्या हॉटेलांत आपल्या पांयांनी चलून गेल्लें थंय सावन रगतान भरिल्लें मडें कशें उखलून हाडचें पडिल्लें ताका. गिरायकान पयलींच फुज्जो काडिल्ली. प्रकरण पुलिशेकडेन पावचें न्हय म्हूण कितल्या जाणांचे हात ओले करचे पडले चलवादीबायक. ते खातीर पयलींच फुर्योज जाल्ली ती. वयल्यान फातिमाचेरूय वखदां- पाण्याक खर्च. फातिमाक मात्शें बरें दिसता थंय आसा केश्ट्यांक धरून, भोंकार खोंट मारून धांवडायलें तिणें ताका. इतल्या वर्सांच्या पयशांचो हिशेब नाच, वयल्यान गाळ्यांचो शिंवर केलो ताचेर, मरियम्मासयत सगळ्यांनी बरोच वचको घेतिल्लो. बरें! सोडून खंयूंय वतलें म्हळ्यार चलवादीबायचो दलाल इरफान, सामको बारीक नदर दवरून आसतालो तांचेर. अदीं मदीं ताचेसरी येवपी हणमंतान तर ताका सामकेंच भेश्टावन उडयिल्लें. चलवादीबायच्या त्रासाक लागून पळून वचपाचो यत्न करपी सिमोंतू हे नेपाळी चलयेक इरफानान कशें दर्यांत बुडोवन जिवेशीं मारून उडयलें हें आयकून भंयान फाटीचो कणो मुंयेवन गेल्लेवरी दिसलें मरियम्माक. सकाळचे आदेसाक दर्यार सकाळचे विधी करूंक येतना वतना ‘सी’ बिल्डिंगेची फाटली वट दिसताली. थंय उबी रावन मरियम्मा हावर्‍यावरी कुडीच्या जनेलांतल्यान पळयत दर एक घराचो नियाळ घेताली. प्रसन्न, सुखवस्तू बायलो, तांचे घोव, तांचीं भुरगीं, तांचो हक्काचो आपलो आलाशिरो. तांकां पळयतां पळयतां तिची हक्काच्या घराची उबळ परती उफाळून येताली.

मरियम्मा आतां गिरायका फाटल्यान मेळपी पन्नास रुपया किरवंटेक बांदून दवरताली. स्वताचें, हक्काचें घर. ते मुखार बाकिच्यो सगळ्यो इत्सा तूच्छ. फोल्गां सोडूच, पोटाक चिमटो काडून पयशे सांठोवंक लागली.

‘म्हजें घर’ ह्या सपनां फांटल्यान धांवता- धांवता कितलींशींच वर्सां गेली. मदीं हणमंतय फिग्द फुटून मेलो. पिरायेचीं उणींच चाळीस वर्सां फाटीं पडिल्लीं. पूण मरियम्माची कूड मात पन्नाशी हुपिल्लेवरी ज्यार जाल्ली. दलाल इरफानूय आतां इलॅक्शन जिखून बायणा झोपडपट्टीचो नगरसेवक जाल्लो. ताची उठ-बस आतां बर्‍या बर्‍या राजकरणी लोकांमदीं जाताली. चलवादीबायनूय आतां शारांत फ्लॅट घेतिल्लो. तिचेसरींच आसतलो इरफान. चलवादीबायची चलीय बरी शिकून सवरून अमेरिकेंतल्या रावपी एका इंजिनियराकडेन लग्न जावन थंयच राबितो करून आसली.

इरफानाकडेन बरेंपण मागून मरियम्मान आपल्या साठयिल्ल्या दुडवांतल्यान दर्यादेगेवेल्या खोंपींच्या चोंब्यांतल्यान एक ल्हानशी खोंप घेतली. वास्को सप्तकाच्या निमण्या दिसा घासाघीस करून एक लाकडाची खाट घेतली, एक स्टोव आनी रांदपाक आयदनां. पुरो, एका जिवाक कितलेशें म्हूण जाय. आतां तिका हक्काचो आलाशिरो आशिल्लो. पोट भरपाक एक गिरायक लेगीत पुरो आशिल्लो. पूण इतलो तेंप झरयिल्ले कुडीचें काश्ट कोणाक नाका आशिल्लें. तिच्यान आनी कसलें काम जायना आशिल्लें. हालींसरा तर तिका चडूच पिडा मारिल्ली. कसलो रोग जाल्लेवरी हाता- पांयांच्यो बडयो जाल्ल्यो. अदीं मदीं बारीक जोरूय येतालो. भितर पोटाची भूक. तेन्नाच ज्युस्त हसिना मेळ्ळें. फांतोडेर दर्यादेगेर तांबयो घेवन वतना तिका आपली कर्मकाणी सांगून रडलें. मरियम्माकूय ताची काकुळट आयली. आनी रातीखातीर आपलें घर कांय वरांखातीर हसिनाक दिवपाक ती तयार जाली. हसिनाकूय आदार आनी तिच्या पोटाकूय. इल्लेशें मेणकापड मागून हाडून तिणें आपल्याक भायल्यान आडोस केल्लो. एक पोरणें स्टूल हसिनानूच तिका दिल्लें.

ते राती हसिनान परतें वतना म्हळें, ‘बुढी मॉं तू सुनी हय गे? ये सब घरां काडनारी बोलते है सबां’. ‘कायकू’? मरियम्माक धस्स जालें आयकून. ‘सब जगा खाली करते बोलते सरकार.’ ‘और हमकू? हमकू क्या? हम किधर जानेका?’ ‘दुसरां घर देनारा बोलते है बा. तूम लोगोंको पयसा भी दिसा बोलतेसो लोगां.’ हसिनान म्हळें तशें ‘कौन लोग ओ.’ म्हणत मरियम्मान एक हळशीक गाळ संवली. सरकारान पयशे दिल्यारूय ते इर्रेंानाच्या गळ्याक, आमचे सारकिल्ल्यांच्या ताळ्याकूय ते लागूंक दिवचो ना म्हूण जाणा आसली ती.

हसिना कीट उडोवन गेल्लें. ताचो भगभगीत उजो पेटिल्लो मरियम्माच्या काळजांत. ‘घर मोडटले? मोडून तर पळयात म्हजें घर. एक एकट्याक मोडून उडयतली हांव. जीव झरयला ह्या घराखातीर. पोटाक मारून दुडू पुंजायल्यात आनी हें घर घेतलां. आनी हो आलाशिरो काडून घेतले तुमी? तुमचो सत्यानास जातलो. तोंड वळसर मरियम्मा गाळ्यांचो धुंवर सोडीत रावली आनी मागीर खाटीवयली चिकचिकीत चादर बदलिनासतना तशीच आड पडली. चिंतनाच्या चक्रांत न्हीद केन्ना भितर सरली आनी तिका आपल्या वांगडा केदोवेळ घुंवयत  रावली तिका कळ्ळेंच ना. ती जागी जाली ती व्हडल्या बोवाळान. ती खाटी वयल्यान धडपडत उठून दाराकडेन आयली. भायर घोग्यांनी पावस रकतालो. ताची पर्वा करिनासतना मरियम्मा बोवाळचे दिकेन गेली. पुलिसांनी घरां निखळावपाक बुलडोझर हाडिल्लो. थंय इरफाना सांगाताक वास्कोचे जायते व्हडले लोकूय आशिल्ले. तांचेकडेन झोपडपट्टींतले जोसेफ, इराब्बा बी वाद घालताले. मरियम्माय तशीच  झेलपटत तांचेमदीं सरली. तांचे सांगाताक आपूणय  ताळो सरांटून गाळयो घालपाक लागली. पूण ‘त्या’ लोकांनी ‘ह्या’ लोकांचें कांय एक आयकून घेतलें ना. एकल्या गोर्‍याश्याच मोटेल्यान सांगलें तसो बुलडोझर सडसडीत कामाक लागलो. किंळच्यो- बोबो मारीत लोक भर पावसांत आपआपल्या खोंपींतलें हाताक मेळटा तें सामान घेवन धांवपाक लागले. मरियम्मा तशीच धडपडत आपले घराभितर सरली. झुप्प करून दार धांपून ती धप्प करून खाटीर पडली. तिच्या हड्‌ड्याक धपधपो मारतालो. पावसान भिजिल्ल्यान आंगाक शिरशिरो भरिल्लो आनी सरांटून बोब मारिल्ल्यान ताळो सुकिल्लो. पूण मरियम्मा उदक पिवपाकूय उठली ना. तिणे खाटीवयलें उशें  आपलें बेंगेंत घट्ट धरलें आनी आपले भितरूच बडबडपाक लागली,’म्हजें  घर हें. हक्काचें. जीव आटयला हांवें ते खातीर आनी तुमी म्हजें घर मोडटले? पळयतां कशे मोडटांत ते.’

बुलडोझर खोंपी हुमटीत वता तें लोक पयस रावून पळयताले. तेन्नाच एकल्याची नदर मरियम्माच्या मोडिल्ले खोंपीचेर गेली. मोडिल्ले खाटी पोंदा उशाक वेंगायल्ली मरियम्माची कूड पळोवन ताणें बोवाळ केलो. सगळे लोक थंय धांवून आयले. बुलडोझराच्या ड्रायव्हरान प्रसंग पळोवन ल्हवूच कूस मारली. लोकांनी मरियम्माक कुशीन काडलें. तिचे कुडींतलो जीव केन्नाच उडून गेल्लो. पूण मुखामळार मात घराक घट्ट वेंगायिल्ल्याची खोस पातळिल्ली.